Διαπερατά Όρια | Συμμετοχή της Κύπρου στη 10η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής Βενετίας (2006)

ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΣΤΗΝ 10 BIENNALE ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ (2006)

ΔΙΑΠΕΡΑΤΑ ΟΡΙΑ

Επιμελήτριες: Μόρφω Παπανικολάου και Ρένα Σακελλαρίδου

Προσκεκλημένος επιμελητής: Μέμος Φιλιππίδης

  

Είχαμε μόλις αναλάβει την πρώτη συμμετοχή της Κύπρου στη Μπιενάλε αρχιτεκτονικής της Βενετίας. Δηλαδή στη μεγαλύτερη διεθνώς έκθεση αρχιτεκτονικής. Με τη Μόρφω Παπανικολάου και τη Ρένα Σακελλαρίδου γνωρίζαμε ότι σε αυτήν την έκθεση εθνικά περίπτερα διασκορπισμένα ως επί το πλείστον στα Giardini γινόντουσαν οι πρεσβείες της αρχιτεκτονικής. Θα ήταν μια εκπροσώπηση με τους δικούς της κανόνες, μια σπάνια υλική, χειροπιαστή κατάθεση στην εποχή των ψηφιακής και έντυπης διάδοσης της αρχιτεκτονικής. Από εκεί και πέρα ήταν ένα δίλημμα το τι θα κάναμε: Θα κάναμε μια συλλογή από τα υπάρχοντα έργα των Κύπριων αρχιτεκτόνων που ομολογουμένως είναι πολύ καλά, συχνά πολύ καλύτερα από τα αντίστοιχα ελληνικά; Ναι, κάτι τέτοιο θα μπορούσε να γίνει, αλλά υπό άλλες συνθήκες.

Με την έννοια ότι υπήρχε ήδη για τη φετινή Μπιενάλε της Βενετίας ένα θέμα: Πόλεις. Αρχιτεκτονική και Κοινωνία. Το θέμα αυτό παρότρυνε ουσιαστικά τους επιμελητές να ασχοληθούν με την πόλη, να παρουσιάσουν δηλαδή προτάσεις που διερευνούν ευρύτερα κοινωνικά και οικονομικά ζητήματα στη σχέση αρχιτεκτονικής και κοινωνίας. Τι είναι λοιπόν εκείνο που ξεχωρίζει μια πόλη στην Κύπρο; Τι μπορεί εκεί να χαρακτηριστεί ιδιαίτερο, αφορμή ανάλυσης, μελέτης και παρέμβασης; Η απάντηση δεν είναι δύσκολη. Η Νεκρή ζώνη της Λευκωσίας αποτελεί μια ζώνη διαίρεσης που μαρτυρά ένα ιστορικό δράμα. Γνωρίζουμε το τι θα μπορούσε να ζητήσουμε ως επιμελητές. Να ζητήσουμε χαρτογραφήσεις, ιστορικές αναλύσεις, συζητήσεις, στατιστικά στοιχεία, ντοκουμέντα. Ό,τι ουσιαστικά κάνανε στη φετινή Μπιενάλε της Βενετίας για λογαριασμό πολλών άλλων πόλεων. Όμως για εμάς τους αρχιτέκτονες που γράφουμε και δημιουργούμε, αυτό είναι ένα στείρο ακαδημαϊκό ζήτημα. Θέλαμε μια νέα ματιά πάνω σε ένα γνωστό ζήτημα. Οπότε ζητήσαμε από 10 ομάδες αρχιτεκτόνων της Κύπρου να επέμβουν στη Νεκρή ζώνη της Λευκωσίας. Ονομάσαμε την έκθεση αυτή Διαπερατά Όρια. Ζητήσαμε από τις 10 ομάδες να δουν τη Νεκρή ζώνη ως ένα διαπερατό όριο. Θέλαμε να διερευνήσουμε τη σχέση της αρχιτεκτονικής με τον τόπο, με μια πόλη η οποία διέθετε μια συγκεκριμένη ιστορία διχασμού.

Αυτό σαν δήλωση εμπεριέχει κάτι το παράδοξο. Γιατί το να θες μια αρχιτεκτονική που να συσχετίζεται με τον τόπο, αντιστοιχεί σε μια τέχνη που σχετίζεται με τον τόπο. Και ξέρουμε ότι η πλειοψηφία της τέχνης δεν είναι έτσι, γίνεται πια στους αντισηπτικά άσπρους τοίχους μιας γκαλερί. Ξέρουμε επίσης ότι η πλειοψηφία των αρχιτεκτόνων σχεδιάζει μια αρχιτεκτονική που δεν σχετίζεται με τον τόπο –μπορεί δηλαδή να τη δούμε σε οποιαδήποτε πόλη. Για να γίνω πιο συγκεκριμένος, η αρχιτεκτονική του λευκού μινιμαλισμού γίνεται παντού χωρίς όρια. Την ίδια στιγμή το ιδιαίτερο, το τοπικό, το συγκεκριμένο, τα σουβενίρ από τα ταξίδια, τα προσωπικά ενδιαφέροντα και η μοναδική ιστορία του κάθε ανθρώπου, όλα αυτά χάνονται μέσα στα αναρίθμητα ίδια ντουλάπια του σπιτιού του. Οι γυάλινες επιφάνειες επίσης δύσκολα δέχονται τους πίνακες από τις συλλογές. Άλλοτε η αρχιτεκτονική, η γλυπτική και η ζωγραφική μπορούσαν να μιλούν για την ιστορία, για τον τόπο, για τον ιδιοκτήτη. Αυτό σήμερα είναι απόλυτα απαγορευμένο.

Μπορούσε λοιπόν η αρχιτεκτονική να έχει ένα παρεμβατικό χαρακτήρα, να αποκτήσει έναν πολιτικό χαρακτήρα σε μια ζώνη της Λευκωσίας όπου όλα τα κοινωνικά και πολιτιστικά ζητήματα είναι εκτεθειμένα και αντικρουόμενα; Και έστω λοιπόν ότι γινόταν αυτή η παρέμβαση. Τότε η νέα αρχιτεκτονική του ενός τμήματος της πόλης θα διέφερε από την αρχιτεκτονική του άλλου τμήματος; Δηλαδή υπάρχει κάποιος τρόπος όπου οι διαφορετικές θρησκείες, ιδεολογίες και κουλτούρες οδηγούν σε μια διαφορετική αντίληψη σχεδιασμού ή μήπως σε μια εποχή παγκοσμιοποίησης αυτές οι διακρίσεις εξαλείφονται;

Προφανώς δεν ήμασταν μόνοι μας σε τέτοιους προβληματισμούς διαίρεσης και επανένωσης. Ο προβληματισμός αυτός για τη διαίρεση σε αστικό επίπεδο έχει ιστορικά κάποιες καταβολές. Τις εντοπίζω σε προτάσεις αρχιτεκτόνων όπως η Zaha Hadid και οι Morphosis για το διαιρεμένο Βερολίνο στα τέλη της δεκαετίας του ’80, αλλά και στις πρόσφατες προτάσεις για το τείχος που θα χωρίζει την Αμερική από το Μεξικό. Την ίδια στιγμή η διαίρεση του χώρου έχει καταλήξει να εφαρμόζεται ολοένα και πιο πολύ στον ιδιωτικό χώρο ενώ στον δημόσιο χώρο οι διαχωρισμοί τείνουν να αναιρούνται ολοένα και πιο πολύ –η ελευθερία κίνησης έχει γίνει συνώνυμη μιας δημοκρατικής διαχείρισης.

Το υλικό λοιπόν υπήρχε γύρω μας, ήταν επίκαιρο και η Νεκρή ζώνη είχε ήδη δοθεί σε εικαστικούς ως σημείο αφετηρίας. Όμως στην έκθεση Διαπερατά Όρια ζητούσαμε από τις 10 ομάδες Κυπριών αρχιτεκτόνων να βγούνε από τα συνηθισμένα τους μονοπάτια. Τη γνωστή δηλαδή σχέση αρχιτέκτονα και πελάτη με στόχο να κτιστεί ένα έργο. Το αποτέλεσμα ήταν απρόβλεπτο και πειραματικό: Γιατί διαλέξαμε από μια μεγαλύτερη λίστα, 10 ομάδες αρχιτεκτόνων που έχουν αποδείξει μεγάλες ικανότητες στα κτίρια που έχουν ήδη ολοκληρώσει και στους διαγωνισμούς που έχουν κερδίσει. Μας έκανε εντύπωση ότι τελικά οι αρχιτέκτονες αυτοί δεν επιδόθηκαν σε άλλη μια επίδειξη της αρχιτεκτονικής τους δεινότητας. Αλλά δέχτηκαν να κάνουν μια συναισθηματικά φορτισμένη πρόταση. Τα κριτήρια αξιολόγησης μετατοπίστηκαν από το ωραίο ή αρχιτεκτονικά σωστό και το διαχρονικό, στο συναισθηματικά ή ιστορικά αρμόζον ή ταιριαστό. Αυτό από μόνο του είναι τελείως διαφορετικό από τις προτάσεις της Ζaha Hadid και των Morphosis για το Βερολίνο.

Πολλοί από τους συμμετέχοντες στην έκθεση Διαπερατά Όρια αντιστάθμισαν τη στατικότητα του ορίου με κινητές κατασκευές, με μηχανισμούς μετακόμισης και εισόδου, με αλχημικές μεταμορφώσεις και επεκτάσεις της πόλης, με δούρειους ίππους. Μερικές φορές αυτές οι επεμβάσεις αποκτούσαν έναν πολεμικό χαρακτήρα, τον χαρακτήρα του κατεπείγοντος –άλλοτε αποκτούσαν ποιητικές ή χιουμοριστικές αποχρώσεις, έναν ρυθμό πιο μυθιστορηματικό. Οι Κύπριοι επιστράτευσαν συρματοπλέγματα, εφήμερα events, λουλούδια, νερά, μινώταυρους, container και ελικόπτερα. Μέσα έκφρασης τα οποία αν το καλοσκεφτούμε παραμένουν εξωαρχιτεκτονικά. Οπότε εδώ ο αρχιτέκτονας έδρασε λίγο σαν εικαστικός σε ένα installation. Υπήρχαν και οι μεγαλύτερες επεμβάσεις που προσπαθούσαν να επεκταθούν σε όλο το μήκος της νεκρής ζώνης –κάτι που έδινε ένα αχανές, αραιωμένο χαρακτήρα στην όλη επέμβαση, αφαιρώντας το οποιοδήποτε εξωαρχιτεκτονικό στοιχείο. 

Σε αντίστοιχα διλήμματα ήρθαμε και εμείς όταν έπρεπε να σχεδιάσουμε την έκθεση για τα Διαπερατά όρια στη Βενετία. Μας είχε δοθεί ένας χώρος στην καρδιά της πόλης δίπλα στο San Marco, ένας χώρος σε πρώτο όροφο. Εκεί σχεδιάσαμε ένα απόλυτα detached installation. Δεν θελήσαμε να επαναλάβουμε την ατμόσφαιρα της Λευκωσίας αλλά να δώσουμε ένα λευκό, ουδέτερο φόντο για τα 10 projects. Διαλέξαμε ένα κυψελωτό χαρτί μέσα στο οποίο κινείται ο επισκέπτης, σαν ένας σύγχρονος λαβύρινθος. Το ενδιαφέρον μας για το διαπερατό όριο σχετιζόταν και με κάποιες τελευταίες προτάσεις για πορώδη και σπογγώδη υλικά σε προσόψεις νέων κτιρίων. Σε αυτά η ενιαία διαπερατή επιδερμίδα αντικαθιστά τη σειρά από τζάμια και πλήρη που είχαμε παλιότερα στις προσόψεις. Οι προσόψεις λοιπόν γίνονται ολοένα πιο πορώδεις, όχι απλά διαφανείς.

Αποστασιοποίηση και συναισθηματική φόρτιση, αρχιτεκτονική και installation, ιστορία και το καινοφανές, όλα αυτά συνδυάστηκαν στην πρώτη έκθεση της Κύπρου, μια έκθεση που διαπέρασε τα στενά εθνικά όρια και επιχείρησε να πλασαριστεί δίπλα στις αρχιτεκτονικές υπερδυνάμεις. Η συνέχεια έπεται…  

  

Οι επιμελητές

Μόρφω Παπανικολάου, Ρένα Σακελλαρίδου και Μέμος Φιλιππίδης